Προφορική ιστορία: Ένα ριζοσπαστικό κίνημα.

Ο τρόπος που γράφεται η Ιστορία –και σε αυτό συμπεριλαμβάνονται και τα θέματα που απασχολούν την ιστοριογραφία– δεν είναι καθόλου ανεξάρτητος από τις εξελίξεις που συμβαίνουν στις κοινωνίες. Πρόκειται για βίους παράλληλους. Η «έκρηξη μνήμης» που παρατηρείται τις τελευταίες δεκαετίες (πολλαπλασιασμός της βιβλιογραφίας και των μνημονικών τόπων) οφείλεται και στη διάλυση του σοβιετικού μπλοκ και το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και την υποχώρηση του έθνους-κράτους στη διαμόρφωση της συλλογικής μνήμης, και επιπλέον σηματοδοτεί τις μεγάλες επερχόμενες κοινωνικές αλλαγές.



Το πιο τρανταχτό παράδειγμα αποτελεί το γεγονός ότι παράλληλα με το κίνημα OccupyWallStreet ή αλλιώς το ευφυέστατο σύνθημα «Είμαστε το 99%» που διατρέχει τη διεθνή κοινότητα δημιουργήθηκε το κίνημα OccupyOralHistory (http://occupyoralhistory.wordpress.com/).
Η Προφορική Ιστορία ξεκίνησε ως ένα ριζοσπαστικό κίνημα στα μέσα του 20ού αιώνα, έκανε μια αναδίπλωση ακολουθώντας το ρυθμό της εποχής (την κοινωνία της ευμάρειας) και συνεχίζει πιο «σοφή» την καταγραφή της Ιστορίας μέσα από τις ιστορίες που αφηγούνται οι «απλοί» άνθρωποι. Οι ιστορίες τους ίσως δώσουν «άλλες» απαντήσεις όχι μόνο στο ποιος γράφει αλλά και ποιος δημιουργεί την Ιστορία.

Ο όρος Προφορική Ιστορία μπορεί να θεωρείται «νέος», και γιατί συνδέεται με την τεχνολογία του μαγνητόφωνου, αλλά στην πραγματικότητα είναι τόσο παλιός όσο και η ανάγκη των ανθρώπων να γνωρίζουν το παρελθόν τους. Είναι το πρώτο είδος Ιστορίας, πριν ακόμα την εφεύρεση και τη διάδοση της γραφής. Στις προφορικές κοινωνίες η αφήγηση ενός γεγονότος αποκτούσε μια μοναδική σημασία, όπως πολύ καλά ξέρουμε από τα oμηρικά έπη. Με την επέκταση της γραφής, οι δημηγορίες του Θουκυδίδη αποτελούν ένα εξαίρετο δείγμα χρήσης της προφορικής μαρτυρίας.

Ωστόσο, η Ιστορία κατοχυρώθηκε ως επιστήμη τον 19ο αιώνα με το ρεύμα του θετικισμού και βασιζόταν στα γραπτά τεκμήρια, τα αρχεία. Από τότε έχει κυλήσει πολύ νερό στο αυλάκι. Μια καίρια τομή, στα μέσα του 20ού αιώνα, μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, αφορούσε τα αντιαποικιακά κινήματα. Μια Ιστορία βασισμένη μόνο στα αρχεία θα ήταν μια ιστορία των αποικιοκρατών, ενώ για τους αγώνες και τις αγωνίες των αποικιοκρατούμενων για την ανεξαρτησία τους θα υπήρχε σκοτάδι. Και το σκοτάδι δεν μπορεί να αποτελέσει υποκείμενο της ιστορίας.

Η Προφορική Ιστορία ως κλάδος της Ιστορίας έχει ως στόχο να φέρει στο ιστορικό προσκήνιο στους «αφανείς», εκείνες τις κοινωνικές κατηγορίες οι οποίες δεν κρατούν αρχεία, δεν έχουν πρόσβαση στην εξουσία. Εάν η Ιστορία γραφόταν μόνο με βάση τα αρχεία, όπως πρεσβεύουν οι «καθαρόαιμοι» ιστορικοί, η μεγάλη πλειοψηφία των ανθρώπων θα έμενε απέξω. Η Προφορική Ιστορία όμως δεν επινοήθηκε για να αποκαλύψει κάποια διεθνή συνωμοσία των ιστορικών ενάντια στους «απλούς» ανθρώπους, αλλά σχετίζεται με την ίδια την πορεία της ανθρωπότητας και τη διαφοροποίησή της μέσα στο χρόνο, η οποία αντανακλάται και στην ιστοριογραφία. Η Προφορική Ιστορία αναπτύχθηκε, γιατί η ανθρώπινη κοινωνία έχει γίνει πιο δημοκρατική, παρόλο που όλοι έχουμε πολλά να πούμε για τα ελλείμματα της δημοκρατίας μας.

Για την Ελλάδα
Στην Ελλάδα η Προφορική Ιστορία χρησιμοποιήθηκε κυρίως για τη μελέτη της δεκαετίας του 1940 και του Eλληνικού Eμφυλίου ειδικότερα, λόγω έλλειψης πρόσβασης των ιστορικών στα αρχεία. Η χρήση της έγινε ατομικά, διάσπαρτα, για τις ανάγκες μιας συγκεκριμένης έρευνας και ποτέ δεν δημιουργήθηκε ένα πρόγραμμα συλλογής μαρτυριών, όπως είχε γίνει για τη Μικρασιατική Καταστροφή. Η αιτία πρέπει να αποδοθεί στο γεγονός ότι ένας Eμφύλιος Πόλεμος αποτελεί ένα τραυματικό γεγονός που δύσκολα εντάσσεται στο εθνικό ηγεμονικό αφήγημα.

Από τις προσπάθειες που έχουν γίνει για την ανάπτυξη της Προφορικής Ιστορίας αξίζει να σημειώσουμε ότι πριν δεκατρία χρόνια, το 1999, ιδρύθηκε στο ΕΚΚΕ μια Ομάδα Προφορικής Ιστορίας, που οργάνωσε και ένα συνέδριο. Τα πρακτικά του μπορείτε να τα διαβάσετε στη διεύθυνση: http://www.grsr.gr/results.php?pg=0&c_authors=&c_article=&ttl=&c_keyword... .

Δέκα χρόνια αργότερα, το 2009, στα Χανιά, στα πλαίσια ενός προγράμματος που σχεδιάστηκε από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο σε συνεργασία με τη Νομαρχία Χανίων επιμορφώθηκαν στη μεθοδολογία της Προφορικής Ιστορίας περίπου είκοσι εθελοντές. Ο στόχος του προγράμματος ήταν η ίδρυση ενός μουσείου Προφορικής Ιστορίας και βρίσκεται σε εξέλιξη (βλ. http://cretaadulteduc.gr/blog/?p=377). Το απτό κέρδος ήταν αφενός οι συνεντεύξεις που πήραν οι εθελοντές και αφετέρου η έκδοση ενός ευσύνοπτου εγχειριδίου για την Προφορική Ιστορία.

Ομάδα Προφορικής Ιστορίας Κυψέλης (ΟΠΙΚ)
Το 2011, στο «δύστροπο» 6ο Διαμέρισμα του Δήμου Αθηναίων, στο πλαίσιο κινήσεων κατοίκων που δημιουργούνται ως απάντηση στις δυσκολίες που συναντούν στην καθημερινότητά τους (είναι η πιο πυκνοκατοικημένη περιοχή της Αθήνας και με το μεγαλύτερο ποσοστό μεταναστών) ιδρύθηκε η ΟΠΙΚ. Η εμπειρία από τα Χανιά ήταν σημαντική, όπως και η διαφορά: δεν υπήρχε χρηματοδότης, ούτε και «υπεύθυνος». Η ευθύνη μοιράζεται σε όλα τα μέλη της ΟΠΙΚ, και η επιτυχία ή η αποτυχία της εξαρτάται από όλους και όλες.

Την άνοιξη του 2011 οργανώθηκε ένα επιμορφωτικό σεμινάριο, σχεδόν ένα πανεπιστημιακό εξάμηνο, στο οποίο συμμετείχαν περίπου τριάντα εθελοντές. Ήταν κάτοικοι Κυψέλης αλλά και μεταπτυχιακοί, κυρίως από το Πάντειο και το ΕΜΠ, το οποίο μας παραχώρησε μια αίθουσα για τα μαθήματα. Οι εθελοντές είχαν αναλάβει την υποχρέωση να κάνουν τρεις συνεντεύξεις με όλες τις διεθνείς προδιαγραφές, ώστε να μπορούν να ενταχθούν σε ένα οργανωμένο αρχείο.

Στο δρόμο «χάσαμε» μερικούς –πολύ σύνηθες στην εκπαίδευση ενηλίκων– και δεν κάναμε όλοι από τρεις συνεντεύξεις, πιστοί στην ελληνική αρχή της ασυνέπειας. Τώρα είμαστε περίπου είκοσι, χωρισμένοι σε τρεις θεματικές ομάδες: Ομάδα για την Καθημερινή Ζωή, για τη Δεκαετία 1940, και για τους Μετανάστες. Κάθε ομάδα έχει εκλέξει έναν συντονιστή.

Τώρα τελευταία φτιάξαμε και ηλεκτρονική σελίδα https://sites.google.com/site/opikdomain/ την οποία θα εμπλουτίσουμε. Αυτές τις μέρες οργανώσαμε και παρακολουθούμε ένα σεμινάριο (με εθελοντή δάσκαλο), για να μάθουμε πώς να παίρνουμε αλλά κυρίως πως να μοντάρουμε τα βίντεο που έχουμε συλλέξει.

Στις 7 Απριλίου 2012, κλείνοντας τον πρώτο χρόνος της, η ΟΠΙΚ θα παρουσιάσει τη δουλειά της στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου της Αθήνας με ελεύθερη είσοδο. Επίσης στις 23 Φεβρουαρίου 2012 το βράδυ, θα μιλήσω σε μία εκδήλωση στο Μικρό Πολυτεχνείο και για την ιστορική αξία της βιωματικής αφήγησης. 

Ίδρυση Εταιρείας Προφορικής Ιστορίας στην Ελλάδα
Το πρόγραμμα των Χανίων, η ύπαρξη της ΟΠΙΚ αλλά και προγράμματα που εγκρίθηκαν και τρέχουν στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας συνέτειναν στην απόφαση για τη δημιουργία μιας Ένωσης Προφορικής Ιστορίας, η οποία θα συνδεθεί με τη Διεθνή Ένωση Προφορικής Ιστορίας (http://iohanet.org/).

Γι αυτό το λόγο στις 25-27 Μάη οργανώνεται στον Βόλο ένα συνέδριο, με στόχο να καταγραφεί η κατάσταση στην Ελλάδα και να προχωρήσουμε πάρα κάτω.
Περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να διαβάσετε εδώ: http://extras.ha.uth.gr/oralhistory/el/index.asp.

Τασούλα Βερβενιώτη